معرفی خاک و انواع آن

خاک (به انگلیسی: Soil) مخلوطی از مواد معدنی، مواد آلی، گازها، مایعات و ارگانیسم‌ها است که در کنار هم حیات را امکان‌پذیر کرده‌اند. خاک‌ها منبع حیاتی بیشتر مواد غذایی ما هستند. با توجه به ارتباط مستقیم خاک با گیاهان و درختان، مدیریت پایدار خاک یک اولویت طبیعی برای بخش کشاورزی و جنگل‌داری است. خاک همچنین سایر خدمات مهم اکوسیستم مانند تصفیه آب و چرخه مواد مغذی، تنظیم آب و هوا و جلوگیری از سیل را ارائه می‌دهد. مدیریت پایدار خاک برای تولید مواد غذایی در صنایعی مانند آبزی پروری و ماهی‌گیری و همچنین برای بخش‌های محیط زیست و بهداشت از اهمیت بالایی برخوردار است. در ادامه مطلب با پورتال جامع مهندسین ایران همراه باشید.

انواع خاک

خاک دستی

گاهی نخاله های ساختمانی و یا خاکهای بلا استفاده در محلی انباشته (دپو) می­شود و بعد از مدتی با گذشت زمان از نظر ها مخفی میگردد. معمولا این خاکها که از لحاظ یکپارچگی و باربری جزء خاکهای غیرباربر دسته بندی میشوند در زمان خاکبرداری برای فونداسیون ساختمان ما دوباره نمایان میشوند. باید توجه نمود که این خاک قابلیت باربری ندارد و میبایست بطور کامل برداشت شود. شناختن خاک دستس بسیار آسان است، وجود قطعات و اجزای دست ساز بشر مانند آجر، موزاییک، پلاستیک و … در خاک نشان دهنده دستی بودن خاک است.

خاک نباتی

خاک های فرسوده و یا نباتی سطحی به خاکهایی گفته میشود که ریشه گیاهان در آن وجود داشته باشد این خاک برای تحمل بارهای وارده از طرف سازه مناسب نمی­باشد. برای شناختن خاکهای نباتی کافی است به وجود ریشه درختان و گیاهان – برگهای فرسوده و سستی خاک توجه شود. این خاک با فشار انگشتان فرو می­رود.

خاک طبیعی بکر(دج)

به خاکی که پس از خاک نباتی قرار دارد خاک طبیعی بکر میگویند توجه داشته باشید که همواره میبایست فونداسیون برروی خاک طبیعی بکر اجرا گردد. در شهر بم خاک طبیعی مقاومت لازم برای تحمل وزن ساختمان و فونداسیون را دارد.
تذکر: ریختن آب آهک به منظور بالا بردن مقاومت خاک دستی و نباتی به هیچ عنوان مورد تایید نمی باشد و نمی­توان خاک دستی و نباتی را با استفاده از آب آهک قابل استفاده نمود.

انواع مواد تشکیل دهنده خاک‌ها

خاک ابتدا به کندی به صورت سنگ تشکیل می‌شود و بعد بر اثر فرسایش در نزدیکی سطح زمین به صورت ذرات ریز (ماده منشأ) در می‌آید. مواد آلی هم با مواد غیر آلی (ذرات سنگ، مواد معدنی و آب) مخلوط می‌شوند تا خاک تشکیل شود.

موادی که خاک‌ها را تشکیل می‌دهند به چهار قسمت تقسیم می‌شوند:

مواد سخت موجود در خاک

مواد سخت خاک را ترکیبات معدنی تشکیل می‌دهند، ولی ممکن است دارای مقداری مواد آلی نیز باشند. البته این ترکیبات معدنی موجود در خاک از تخریب سنگ‌های اولیه یا سنگ مادر حاصل شده‌اند که گاهی اوقات همراه با مواد تازه کلوئیدی و نمک‌ها است.

موجودات زنده در خاک‌ها

تغییراتی که در خاک‌ها انجام می‌پذیرد بوسیله موجودات زنده در خاک انجام می‌گیرد. قبل از همه ریشه گیاهان، باکتری‌ها، قارچها، کرم‌ها و بالاخره حلزون‌ها در این تغییرات شرکت دارند.

آب موجود در خاک‌

آبی که در خاک وجود دارد حمل مواد حل‌شده را به عهده دارد که البته این مواد حمل شده برای رشد و نمو گیاهان به مصرف می‌رسد.

آب موجود در خاک‌ها از باران و آب‌های نفوذی، آب جذب شده و بالاخره آب‌های زیرزمینی تشکیل شده که در مواقع خشکی از محل خود خارج شده و بمصرف می‌رسد.

هوای موجود در خاک

هوا همراه با آب در خوه‌های خاک‌ ها وجود دارد که البته این هوا از ضروریات رشد و نمو گیاهان و ادامه حیات حیوانات می‌باشد. مقدار اکسیژنی که در هوای موجود در خاک وجود دارد از دی اکسید کربن کمتر است و این بدان علت است که ریشه گیاهان برای رشد و نمو اکسیژن مصرف کرده و دی اکسید کربن پس می‌دهند.

چند نمونه از انواع خاک در ایران

خاک‌های رسوبی

خاک‌های رسوبی از انواع خاک‌های موجود در ایران است که مواد تشکیل دهنده‌ی این نوع از خاک ها، ته نشست رودخانه‌ای است. انواع خاک‌های رسوبی عبارتند از: خاک‌های رسوبی بافت ریز و خاک‌های رسوبی بافت درشت.

خاک‌های رسوبی بافت ریز

خاک‌های رسوبی بافت ریز از انواع خاک‌های رسوبی می‌باشد که این نوع از خاک‌ها به صورت لایه لایه هستند و در بعضی موارد برخی از افق‌های نیمرخ دارای مواد آلی است. وجود این مواد دلیل بر این است که این خاک مواد آلی دار قدیمی در زیر خاک جدیدتری مدفون گشته است. این خاک‌ها دارای مقدار زیادی کربنات کلسیم است و ممکن است خاک رسوبی، شور نیز باشد.

 

قابلیت کشاورزی خاک‌های رسوبی بافت ریز

این نوع از خاک چنانچه شور نباشد انواع مختلف گیاهان از قبیل: گندم، جو، چغندر، سبزی‌ها و درختان میوه در آن به خوبی رشد کرده، محصول می‌دهند.

خاک‌های رسوبی بافت درشت

خاک‌های رسوبی بافت درشت از دیگر انواع خاک‌های رسوبی است و این خاک‌ها دارای کم و بیش سنگریزه‌های گوشه دار هستند. این نوع خاک معمولا شور نیست مگر در مواردی که رسوب‌ها از مارن‌های آهکی نمکی و گچی به وجود آمده باشد.

قابلیت کشاورزی خاک‌های رسوبی بافت درشت: خاک‌های رسوبی بافت درشت حاصلخیز نیست، زیرا از لحاظ پوشش گیاهی فقیر است و همچنین زیاد بودن سنگریزه در آن و کم بودن ظرفیت نگهداری آب و … در کشاورزی چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. در مواردی که آب کافی و ارزان در اختیار باشد، قطعات کوچکی از آن برای ایجاد باغ‌های میوه و بیشه زار استفاده می‌شود.

خاک‌های شور و قلیایی (سدیمی)

خاک‌های شور و قلیایی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می‌باشد. این نوع خاک، مخصوص مناطق خشک و نیمه خشک و نیمه مرطوب است. منشاء شور بودن و قلیایی بودن آن به ماده اولیه یعنی سنگ اصلی، آب زیرزمینی شور و آب جاری شور می‌باشد. به عنوان نمونه زمین‌های شور ابرکوه حاصل شور بودن آب زیرزمینی و یا سنگ اصلی شور این مناطق است.

قابلیت کشاورزی در انواع خاک‌های شور: از اراضی شور، به عنوان چراگاه برای دامها، به ویژه شتر و بز و گوسفند، استفاده می‌شود. زمین‌های خیلی شور برای کشت گیاهان زراعتی گندم و جو و … مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، مگر آنکه قبلا اصلاح شده باشد. بعضی از خاک‌های شور پس از آنکه اصلاح گردید محصول قابل توجهی می‌دهد.

قابلیت کشاورزی خاک‌های قلیایی

در خاک‌های قلیایی برعکس خاک‌های شور، سدیم محلول بسیار کم، ولی سدیم قابل تبادل بسیار زیاد است. پ- هاش خاک‌های قلیایی بیش از ۸ و نمک آن کم و ساختمان آن ستونی است.

خاک‌های قلیایی معمولا در سطح وسیعی دیده نمی‌شود بلکه به صورت لکه‌هایی با خاک‌های شور وجود دارد. قسمتی از این نوع خاک‌ها به صورت چراگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد و قسمتی هم به صورت اراضی بایر بدون استفاده افتاده است.

خاک‌های فلاتی

خاک‌های فلاتی نیز از انواع خاک‌های موجود در ایران است که شامل خاک‌های بیابانی (خاک‌های خاکستری و خاک‌های سرخ بیابانی)، خاک‌های قهوه‌ای و خاک‌های بلوطی رنگ می‌باشد.

خاک‌های بیابانی (شامل انواع خاک‌های خاکستری و خاک‌های سرخ بیابانی)

خاک‌های بیابانی از دیگر انواع خاک موجود در ایران است این نوع از خاک مخصوص آب و هوای بسیار خشک و زمین غالبا فاقد پوشش گیاهی است. اختلاف درجه حرارت بین شب و روز و تابستان و زمستان بسیار زیاد می‌باشد. این خاک‌ها از لحاظ مواد آلی بسیار فقیر و واکنش آن قلیایی است. افق‌های متعددی در این نوع از خاک دیده نمی‌شود.

خاک‌های سرخ بیابانی و همچنین خاک‌های خاکستری بیابانی غالبا شور است. سطح وسیعی از ایران را انواع خاک‌های خشک (قرمز و خاکستری) پوشانیده است، این نوع از خاک‌ها در تمام زمین‌های خشک ایران وجود دارد. از آنجمله می‌توان زمین‌های بین اصفهان و نائین، نائین و یزد، کرمان و انار، بم و زاهدان، زاهدان و زابل (لوتک) و همچنین عباس آباد سر راه مشهد و … را نام یرد.

قابلیت کشاورزی خاک‌های بیابانی: در نقاطی که خاک‌های بیابانی شور نباشد و قشر سخت نمکی در زیر آن وجود نداشته باشد چنانچه آب کافی در اختیار باشد، می‌توان از از این نوع خاک‌ها به عنوان زمین زراعتی استفاده کرد و محصول قابل توجهی به دست آورد.

چون در این نواحی هوا خشک است نه تنها مواد غذائی خاک شسته نمی‌شود بلکه امکان دارد مقداری املاح مختلف نیز به وسیله آب زیرزمینی در هنگام تبخیر به سطح زمین بیاید و در آنجا جمع و انباشته گردد. از این رو خاک‌های نامبرده نمی‌تواند از لحاظ مواد غذایی (به استثنای ازت و فسفر) فقیر باشد.

خاک‌های قهوه ای

خاک‌های قلیای از دیگر انواع خاک‌ها هستند که می‌توان به آن اشاره کرد این خاک‌ها در شرایط آب و هوایی نیمه خشک تکامل می‌یابد. مقدار باران در مناطقی که خاک‌های قهوه‌ای استپی وجود دارد، ۲۵۰ تا ۴۰۰ میلیمتر در سال است. بیشتر این باران در فصل زمستان و بهار می‌بارد و تابستان این مناطق خشک است. خاک‌های قهوه‌ای استپی فراوانترین تیپ خاک موجود در ایران است.

قابلیت کشاورزی خاک‌های قهوه ای: ۲۵۰ تا ۴۴۰ میلیمتر باران سالیانه برای کشت صیفی بسیار کم، ولی برای رویش غلات و گیاهان مرتعی کافی است. از این رو از خاک‌های قهوه‌ای در اراضی تقریبا مسطح و اراضی شیب دار غالبا به صورت مرتع استفاده می‌شود.

زمین‌های هموار آن برای کشت غلات گندم و جو نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که محصول متوسط و گاه خوبی می‌دهد. چنانچه آب کافی در اختیار باشد، انواع مختلف گیاهان زراعی از قبیل: پنبه، چغندرقند، چغندر گاوی، گندم، سبزی و … در این نوع خاک به عمل می‌آید.

خاک‌های بلوطی رنگ

خاک‌های بلوطی از دیگر انواع خاک موجود در ایران می‌باشد. این نوع از خاک مختص آب و هوای نیمه خشک یا نیمه مرطوب است. بیشتر در زمین‌های پرشیب و کوهستانی وجود دارد. خاک‌های بلوطی رنگ از لحاظ پوشش گیاهی غنی‌تر از خاک‌های قهوه‌ای استپی است. گیاهان اصلی این خاک‌ها را علف‌ها و بوته‌ها تشکیل می‌دهند، با وجود این در ته دره‌ها درختانی مانند زبان گنجشک، بلوط و … نیز می‌رویند.

قابلیت کشاورزی خاک‌های بلوطی رنگ

در ایران از این نوع خاک‌ها برای کشت غلات و معمولا گندم دیم استفاده می‌شود. چنانچه آب قابل آبیاری در اختیار باشد با آبیاری مصنوعی، پنبه هم در آن نواحی می‌توان کاشت.