اصطلاحات پرکاربرد در نقشه برداری

نقشه برداری یکی از حوزه‌های مهم و جذاب در علم زمین و مهندسی است که با استفاده از اصطلاحات و نمادهای خاص خود، اطلاعات جغرافیایی و توپوگرافیکی را به صورت گرافیکی و دقیق نمایش می‌دهد. در این مقاله از پورتال جامع مهندسین ایران، به بررسی اصطلاحات پرکاربرد در نقشه برداری خواهیم پرداخت که به مهندسان نقشه‌ بردار و علاقه‌مندان به این حوزه کمک می‌کند تا نقشه‌ها را بهتر درک و تفسیر کنند.

۳۸ مورد اصطلاحات پرکاربرد در نقشه برداری

در زمینه نقشه برداری، اصطلاحات پرکاربرد عبارتند از:

نقشه برداری عام

نقشه برداری عبارت است از مجموعه‌ای از علوم و فنون که در فرآیند چاپ و تهیه نقشه دخالت دارند. این فرآیند شامل جمع‌آوری اطلاعات جغرافیایی، تجزیه و تحلیل داده‌ها، طراحی و تولید نقشه است. عبارت “نقشه برداری عام” به معنای کلی و گسترده‌تری استفاده می‌شود و با عبارت “کارتوگرافی” که به هنر و علم تهیه و طراحی نقشه اشاره دارد، متفاوت است.

نقشه برداری خاص

نقشه برداری خاص به معنای یک سلسله اندازه‌گیری‌های طول افقی، عمودی و زاویه‌ای است که بر روی یک منطقه انجام می‌شود. این اندازه‌گیری‌ها شامل اندازه‌گیری فواصل و زوایا بین نقاط مختلف در منطقه مورد نظر است. سپس با استفاده از محاسبات مناسب، این اطلاعات تجزیه و تحلیل می‌شوند و نتایج حاصله بر روی یک صفحه تصویر یا نقشه ترسیم می‌شوند. اصطلاح “نقشه برداری خاص” معمولاً در برابر عبارت “سوروینگ” که به معنای فرآیند تجمیع و ترسیم اطلاعات جمع‌آوری شده استفاده می‌شود.

نقشه برداری معدنی

نقشه برداری معدنی عبارت است از فرآیند تهیه نقشه‌ها و اطلاعات جغرافیایی مرتبط با تونل‌ها، معادن و تاسیسات زیرزمینی. در این نوع نقشه برداری، اطلاعاتی مانند موقعیت، شکل و ابعاد تونل‌ها، معادن، سازه‌های زیرزمینی و مسیرهای مربوطه جمع‌آوری و ثبت می‌شود. این نقشه‌ها برای برنامه‌ریزی، طراحی و عملیات مرتبط با منابع زمینی زیرزمینی استفاده می‌شوند.

نقشه برداری مستوی

نقشه برداری مستوی در مواقعی استفاده می‌شود که منطقه مورد نظر با توجه به محدودیت‌هایی مانند انحنای زمین، به صورت مسطح فرض شود. در این نوع نقشه برداری، فواصل بین نقاط زمین به عنوان خطوط مستقیم در نظر گرفته می‌شود و زوایا و انحناهای زمین در نظر گرفته نمی‌شوند. در این حوزه، قواعد هندسه مسطح برای اندازه‌گیری و طراحی استفاده می‌شود.

نقشه برداری ژئودتیک

نقشه برداری ژئودتیک استفاده می‌شود در مواردی که مسطح فرض کردن زمین باعث وارد شدن خطاهای زیادی به نتایج کار شود. این نوع نقشه برداری با استفاده از روش‌های دقیق‌تری مانند اندازه‌گیری زاویه و فاصله با استفاده از تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته انجام می‌شود. از این نقشه برداری در پروژه‌هایی مانند ساخت و طراحی بزرگراه‌ها، تونل‌ها، پل‌ها و سازه‌های بزرگ استفاده می‌شود.

نقشه برداری ساختمانی

نقشه برداری ساختمانی شامل فرآیند تهیه نقشه‌ها و اطلاعات جغرافیایی مرتبط با ساختمان‌ها و تاسیسات مربوطه است. در این نوع نقشه برداری، محورها، ابعاد و وضعیت ساختمان‌ها و تاسیسات وابسته به آنها در نقشه ثبت می‌شود. این نقشه‌ها برای برنامه‌ریزی، طراحی، اجرا و نگهداری ساختمان‌ها استفاده می‌شوند.

نقشه برداری دریاها

نقشه برداری دریاها به فرآیند بررسی و ثبت وضعیت کف دریاها و اقیانوس‌ها، تعیین عمق آب در مناطق مختلف، و نشان دادن ویژگی‌های جغرافیایی دریاها می‌پردازد. در این نوع نقشه برداری، از تجهیزاتی مانند سونارها و لیزرهای دریایی برای اندازه‌گیری عمق آب و تصویربرداری از کف دریا استفاده می‌شود. نقشه‌های بدست آمده از این فرآیند، به عنوان منابع اطلاعاتی برای ناوبری، بهره‌برداری از منابع دریایی، مطالعات علمی و محیط زیستی استفاده می‌شوند.

نقشه برداری ثبت املاکی

این اصطلاح به معنای تهیه نقشه‌هایی است که جزئیات و مشخصات املاک را ثبت و نمایش می‌دهند. این اطلاعات شامل حدود زمین، مرزها، ابعاد، مساحت و موارد دیگری است که برای ثبت و مشاهده املاک استفاده می‌شوند.

نقشه برداری مسیر

این عبارت به روش‌ها و فعالیت‌هایی اشاره دارد که برای طراحی و ایجاد مسیرهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مسیرها ممکن است شامل مسیرهای راه آهن، خطوط انتقال نیرو، خطوط لوله آب، گاز و نفت و سایر زیرساخت‌ها باشند.

مقیاس

مقیاس به نسبت بین ابعاد روی نقشه و ابعاد واقعی مورد نظر روی زمین اشاره دارد. این نسبت نشان می‌دهد چند واحد روی نقشه معادل یک واحد واقعی روی زمین است. به عبارت دیگر، مقیاس نشان می‌دهد نسبت اندازه نقشه به واقعیت است.

صفحه زمینه

صفحه اصلی نقشه که بر روی آن اطلاعات جغرافیایی نشان داده می‌شوند. معمولاً شامل جزئیات مانند خطوط، نقاط، علامت‌ها و نشانه‌های جغرافیایی است.

شبکه مختصات

سیستمی از خطوط عمودی و افقی که برای تعیین موقعیت و مختصات جغرافیایی نقاط در نقشه استفاده می‌شود. معمولاً بر اساس خطوط عرض و طول جغرافیایی تعریف می‌شود.

قطب نما

اصطلاحی است که به جهت‌یاب مغناطیسی یا دستگاهی که برای یافتن شمال مغناطیسی یا آزیموت مغناطیسی استفاده می‌شود، اطلاق می‌شود. قطب نما یک صفحه دایره‌ای مدرجی دارد که برای نشان دادن جهت‌های مختلف از ۰ تا ۳۶۰ درجه استفاده می‌شود.

توپوگرافی

در نقشه برداری، توپوگرافی به مطالعه و نشان دادن ویژگی‌های سطح زمین مانند ارتفاعات، شیب‌ها، رودخانه‌ها و جزئیات طبیعی دیگر می‌پردازد.

ارتفاع‌نگاری

فرایند سنجش و نشان دادن ارتفاع نقاط در نقشه. این فرایند می‌تواند با استفاده از تکنولوژی‌های مانند GPS و لیزر انجام شود.

ترازبندی

مطالعه و نشان دادن ارتفاع نقاط در یک نقشه بر اساس ارتفاع آن‌ها نسبت به سطح دریا یا سطح مرجع دیگر.

پروفیل عرضی

نمایش مقطع عرضی از تغییرات ارتفاعی در طول یک خط خطاصبعی در نقشه. این پروفیل‌ها برای نشان دادن تغییرات ارتفاعی در مناطق مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ژئودزی

ژئودزی به استفاده از روش‌ها و تکنیک‌هایی در نقشه‌برداری اطلاق می‌شود که برای تعیین شکل و ابعاد زمین و بررسی وضعیت نسبی نقاط مختلف استفاده می‌شوند. این روش‌ها شامل استخوان‌بندی نقشه و تعیین موقعیت نقاط به یکدیگر است.

کارتوگرافی

کارتوگرافی به فرایند تهیه و ترسیم نقشه‌ها و پاکنویس‌ها براساس نسخه اصلی یا مینوت نقشه اشاره دارد. در این فرایند، انتخاب قطع‌ها و ترسیم دقیق آنها بر روی نقشه انجام می‌شود.

فتوگرامتری

فتوگرامتری به استفاده از عکس‌های هوایی برداشت شده توسط دوربین‌های خاص زیر بدنه هواپیما اشاره دارد. این عکس‌ها به صورت نواهای متوالی از سطح زمین برداشت می‌شوند. سپس این عکس‌ها توسط دستگاه‌های تبدیل و با استفاده از اپراتورهای مجرب به نقشه‌ها تبدیل می‌شوند.

مقیاس خطی یا ترسیمی

مقیاس خطی یا ترسیمی به مقیاسی اطلاق می‌شود که با استفاده از خطوط و فاصله‌های خطی بر روی نقشه، نسبت ابعاد نقشه به ابعاد واقعی زمین را نمایش می‌دهد. این مقیاس برای تغییر ابعاد نقشه و تاثیرات رطوبت و تغییر دما در آن، ضروری است. معمولاً یک مقیاس عددی خطی نیز در زیر نقشه قرار داده می‌شود تا در صورت تغییر ابعاد کاغذ، مقیاس به طور متناسب با آن تغییر کند و اندازه‌گیری دقیق بر اساس آن صورت بگیرد.

ترازیابی یا نیولمان

ترازیابی یا نیولمان به تعیین اختلاف ارتفاع بین دو یا چند نقطه از طریق استفاده از دستگاه‌ها و روش‌های مختلف می‌پردازد. این فرایند برای تعیین ارتفاع نسبت به یک سطح معین یا نسبت به هم، انجام می‌شود.

تراز کروی یا دایره‌ای

تراز کروی یا دایره‌ای یک نوع تراز است که شامل یک محفظه فلزی کروی و قسمت بالای آن که شیشه‌ای است می‌شود. در قسمت بالای شیشه، یک یا چند دایره سیاه با اختلاف شعاع تقریبی ۵ میلیمتر حک شده است تا بتوان محل تشکیل حباب و جابجایی آن را تشخیص داد.

تراز استوانه‌ای

تراز استوانه‌ای یک نوع تراز است که شامل یک محفظه شیشه‌ای است که هندسه آن بخشی از یک استوانه خم شده است. لوله‌ای نیز در خارج از محفظه تراز قرار می‌گیرد و برای تقسیم‌بندی استفاده می‌شود.

شاخص ترازیابی میر

شاخص‌های ترازیابی میر از چوب یا آلومینیوم و دیگر فلزات ساخته شده‌اند و در نقشه برداری، به ویژه در ترازیابی، استفاده می‌شوند. این شاخص‌ ها مدرج بوده و طول آنها معمولاً از ۱ تا ۴ متر است که به سانتی‌متر مدرج شده‌اند.

قوس افقی

برای اتصال دو قسمت مستقیم از بخش افقی یک مسیر، از قوس‌های افقی استفاده می‌شود.

قوس‌های دایره‌ای ساده

قوس دایره‌ای ساده، ساده‌ترین منحنی است که دو قسمت مستقیم از یک مسیر افقی را به هم متصل می‌کند.

قوس اتصال

قوسی که شعاع انحنای آن از بی نهایت (در سمت مستقیم جاده) شروع می‌شود و به شعاع R در قسمت قوس دایره‌ای می‌رسد، قوس اتصال نامیده می‌شود. قوس‌های اتصال در آغاز و پایان قوس دایره‌ای استفاده می‌شود و در واقع حاشیه بین قسمت مستقیم و قسمت دایره‌ای جاده را تشکیل می‌دهند.

گونیای مساحی

گونیاهای مساحی، وسایل نوری هستند که با استفاده از آن‌ها می‌توان زوایای ۹۰ درجه، ۴۵ و ۳۰ درجه و ۶۰ درجه را نسبت به امتداد مفروض روی زمین مشخص کرد. این گونیاها بر اساس قوانین نور شامل بازتاب، شکست و تابش در آینه‌ها و منشورها ساخته می‌شوند.

استقرار

مستقر کردن تئودولیت بر روی سه پایه به نحوی که محور اصلی دستگاه از نقطه ایستگاه عبور کند و امتداد آن در راستای عمودی باشد، استقرار نامیده می‌شود.

عمل استقرار

عمل استقرار شامل دو مرحله است:

• تمرکز استگاه‌گذاری: مرکزگذاری تئودولیت در نقطه S (نشانه ایستگاه) به گونه‌ای که محور اصلی از آن عبور کند.
• تراز کردن: پایان دادن به ترازی تئودولیت تا حاصل امتداد آن عمودی باشد.

زاویه حامل

کوچکترین زاویه‌ای که بین امتداد شمال-جنوب و امتداد مفروض تشکیل می‌شود، زاویه حامل نامیده می‌شود.

چهارضلعی با دو قطر

این روش معمولاً در مناطقی استفاده می‌شود که عرض آنها نسبت به طول کوتاه است. در این روش، در چهار نقطه A، B، C، D که رئوس یک چهارضلعی را تشکیل می‌دهند، ایستگاه‌گذاری می‌شود و در هر ایستگاه به سه نقطه دیگر نشانه روی می‌شود و جمعاً ۸ زاویه اندازه‌گیری می‌شود.

تلسکوپ

نوعی از دوربین نجومی است که شامل یک لوله، یک عدسی با فاصله کانونی زیاد و یک صفحه شیشه‌ای با دو تار سیاه رنگ عمود بر هم است. صفحه شیشه‌ای که رتیکول یا تقسیم‌بندی را دارد، خط فرضی را که مرکز رتیکول را به مرکز نوری عدسی متصل می‌کند، خط قراولروی می‌گویند.

اثر انکسار نور

زمانی که یک شعاع نور از طبقات مختلف جو عبور می‌کند، به علت تغییرات چگالی زمین، مسیر آن شکسته می‌شود و در نتیجه مسیر اصلی به شکل منحنی تغییر می‌کند. این پدیده به عنوان اثر انکسار نور شناخته می‌شود.

آلیداد

یکی از اجزای دستگاه زاویه‌یاب یا تئودولیت است که شامل محور افقی تئودولیت است. آلیداد حول محور اصلی یا محور قائم دستگاه حرکت می‌کند و تنظیمات سمتی را انجام می‌دهد.

لمپ افقی

لمپ افقی در قسمت زیرین آلیداد قرار دارد و برای تعیین موقعیت سمتی صفحه قراولروی یا وضعیت سمتی آلیداد استفاده می‌شود. این لمپ یک صفحه دایره‌ای شیشه‌ای است که از ۰ تا ۳۶۰ درجه (یا ۴۰۰ گراد) تقسیم شده است.

لمپ قائم

لمپ قائم نیز یک دایره شیشه‌ای مدرجی است که صفحه آن به صورت عمودی در کنار آلیداد و عمود بر محور افقی دستگاه قرار دارد. محور قراولروی دستگاه از مرکز این دایره مدرج عبور می‌کند. لمپ قائم برای تعیین وضعیت ارتفاعی محور قراولروی استفاده می‌شود.

این فقط چندین اصطلاح پرکاربرد در زمینه نقشه برداری هستند و هنوز بسیاری از اصطلاحات دیگر نیز وجود دارند که در این زمینه استفاده می‌شوند.